قنات چیست و اهمیت آن در تأمین آب چقدر است؟

قنات چیست و چرا حفر آن اهمیت دارد؟

فلات ایران در بیابانی وسیع واقع شده که به جز شمال غربی و شمالی آن، در بقیه قسمت ها بارش سالانه در حدود 15 تا 25 سانتیمتر است. این موضوع ایران را جزء مناطق خشک و تقریباً لم یزرع دنیا قرار داده است. ایرانیان باستان با حفر قنات توانستند آب های زیرزمینی را از زیر کوه ها و مناطق مرتفع به سوی دشت ها و مناطق پایین دست هدایت کنند. اما قنات چیست؟ کاریز یا قنات کانالی در زیر زمین است که به منظور رساندن آب به سطح زمین حفر شده است. این کانال کمک می کند که آب برای رسیدن به سطح در آن جریان داشته باشد. در واقع این مسیر چندین رشته چاه را به هم متصل کرده و آب را از چاه مادر تأمین می کند. اهمیت قنات ها را در مدیریت و رساندن آب برای مصارف کشاورزی نمی توان نادیده گرفت. کانال یک قنات ممکن است چندین کیلومتر طول داشته باشد.

دلایل حفر قنات در دوران باستان

اکنون که متوجه شدیم قنات چیست، خوبست بدانید که حفر قنات از دیرباز مورد توجه پیشینیان قرار داشته است. دلایل زیر را می توان مهمترین دلایل تلاش برای حفر قنات در دوران باستان دانست:

• توسعه آب های زیر زمینى
• استخراج و استحصال آب برای مصارف کشاورزی و شرب
• به عنوان نیروی محرکه برای آسیاب های آبی

تاریخچه قنات در ایران

طبق متون تاریخدانانی مانند هرودوت، ایرانیان اولین کسانی بودند که به فکر حفر قنات یا چاه های افقی افتادند. هرودوت در اولین سند مکتوب درباره حفر قنات می گوید: “در سال های 550-330 قبل از میلاد و در دوران هخامنشیان، در سراسر ایران به حفر قنات پرداختند. کسانیکه از این طریق توانستند به زمین های بایر آبرسانی کنند، اجازه داشتند به مدت 5 سال از این زمین ها بهره برداری کنند.” بیشتر قنات های بزرگ ایران در زمان هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان حفر شدند. قدیمی ترین قنات کشف شده ۳۰۰۰ ساله در نزدیکی آذربایجان و ارمنستان قرار گرفته است. کم کم مردم به اهمیت قنات پی بردند و دامنه آن تا محدوده آسیاى جنوب غربى، شمال آفریقا و از افغانستان تا مراکش نیز کشیده شد. بر اساس یافته های تاریخی در کشور مصر، پس از تصرف این کشور توسط داریوش یکم، تکنیک حفر قنات در مصر نیز بکار گرفته شد و مصریان توانستند آب های زیرزمینی اطراف رود نیل را به کیلومترها دورتر برسانند.

اجزای قنات چیست؟

اجزای قنات بخش های مختلف این کانالی زیرزمینی است که آب را از بالادست به نقاط پایین دست می‌رساند. ابتدای قنات را مظهر قنات گویند. داخل کانال به قسمت هایی به صورت خانه خانه به نام پسته بر می خوریم. دیواره این پسته ها میله چاه خوانده می شوند. میله چاه به شکل عمودی و با فواصل حساب شده حفاری شده است. مثلا اگر عمق مادر چاه 100 متر باشد فاصله میله چاه ها دقیقاً 100 متر است. این طراحی طوری است که امکان تنفس برای مقنی و تخلیه مواد کنده شده در نزدیکترین میله چاه وجود دارد. میله ها طورى قرار گرفته اند که دسترسى به تنوره یا همان کاریز را امکان پذیر می کنند. بخشى از تنوره در قسمت زیرین سطح ایستایى آب هاى زیرزمینى ترکار یا ترون نام دارد. به قسمت بالاى سطح ایستایی آب نیز خشکه کار قنات می گویند. آخرین میله ای که بیشترین عمق را دارد مادر چاه قنات خوانده می‌شود.

اهمیت قنات

اهمیت قنات ها در ایران تاحدی است که در برهه ای از زمان 75 درصد نیاز آبی کشور از طریق قنات ها تأمین می شد. این قنات ها طول هایی از صفر تا بیش از 80 کیلومتر داشته اند. عمق مادر چاه معمولاً 100 متر است ولی در مواردی بیشتر از این هم گزارش شده است؛ مانند قنات قصبه گناباد با 330 متر عمق. دبى این کاریزها بر اساس فصل با تغییرات سطح ایستایى نوسان دارد ولی عموماً 100‏ متر مکعب بر ساعت است. برخی از این قنات ها هم فصلی نیستند و ترسالی و خشکسالی تأثیری بر آن ها ندارد. سالهاست که دبی آب آن ها به یک میزان در جریان است. اهمیت قنات ها با حفر چاه های کم عمق، نیمه عمیق و عمیق و به کارگیری موتورهای آبکش سرچاهی و کمر چاهی به دست فراموشی سپرده شد. استفاده از انواع پمپ ها و کف کش ها نیز دلیل دیگری برای بی اعتنایی به حفر قنات های جدید بوده است.

احیای دوباره قنات

اهمیت قنات تاحدی است که خوشبختانه در دهه اخیر به دلایل متعددی توجه بیشتری به احداث آن شده است. مهمترین این دلایل عبارتند از:
• کم شدن سطح آب های زیرزمینی
• خشک شدن سفره های زیرزمینی در دشت ها
• هزینه های سنگین جانبی شبکه های استحصال و انتقال مانند هزینه های برق و گازوئیل
• هزینه های نگهداری و تعمیر تجهیزات استحصال و پمپاژ
امروزه با حفر قنات در آبرفت ها و کوهسارها توجه ویژه ای به احیای این سنت قدیمی شده است. به امید روزی که ضمن حفظ این میراث به جا مانده، شاهد حفر قنات های بیشتری در کشور باشیم. اگر مسئولان امر بدانند اهمیت قنات چیست بیش از پیش به این امر حیاتی توجه خواهند کرد.

قنات های ایران

حفر قنات در استان‌های یزد، خراسان شمالی و جنوبی، رضوی، اصفهان، سیستان و بلوچستان، کرمان، فارس، سمنان، قم، تهران و استان مرکزی انجام شده است. استان خراسان رضوی با 6882 رشته قنات رتبه اول در کشور را دارد. از میان قنات های ایرانی، 11 قنات به عنوان بیستمین میراث فرهنگی ایران در لیست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده اند. این قنات ها علاوه بر مخازن آب، محلی برای استراحت کارگران و محرکی برای آسیاب های آبی هم هستند. این قنوات از نظر قدمت، معماری، تکنولوژی، طول و عمق و ویژگی های دیگر با هم متفاوت بوده و در ۶ استان ایران قرار گرفته اند.

لیست قنات های ایران، ثبت شده در سازمان جهانی یونسکو

در سال 2016 این 11 قنات ایرانی به ثبت ملی جهانی رسیدند:
1. قنات قصبه گناباد: قدیمی ترین و عمیق ترین قنات ایران که حفر آن به دوره هخامنشیان باز می گردد.
2. قنات زارچ یزد: قدمت این قنات را 2 تا 3 هزار سال می دانند. طول قنات زارچ بیش از 83 کیلومتر و طولانی ترین قنات ایران است. این قنات دبی بیش از 150 لیتر بر ثانیه دارد.
3. قنات حسن آباد مهریز: حفر قنات به قرن هشتم هجری قمری باز می گردد و در قسمت پایین دست باغ پهلوان‎ پور قرار گرفته است. در عصر قاجار، آسیاب میرزا نصرالله در کنار این قنات احداث شده است.
4. قنات مون اردستان: این قنات تنها قنات دو طبقه در جهان است. زمان حفر آن را به 800 سال پیش نسبت داده اند.
5. قنات بلده فردوس: این قنات در دوره ساسانیان حفر شده است. این کاریز آسیاب آبی نیز دارد که هنوز پابرجاست.
6. قنات وزوان: این قنات 1800 متری در زمان ساسانیان حفر شده است. این قنات مجهز به سد زیرزمینی است که به آن امکان ذخیره آب را می دهد.
7. قنات مزدآباد میمه: این قنات 18 کیلومتر طول دارد و از نظر دبی آب شبیه رودخانه‌ای زیرزمینی است. همچنین وجود سنگواره‌ های آستالاگمیت و آستالاگتیت این قنات را به به غار علیصدر همدان شبیه کرده است. این قنات هم مجهز به سد زیرزمینی است.
8. قنات گوهرریز جوپار: این قنات حدوداً ۷۵۰ سال پیش و در زمان صفویان حفر شده است. این قنات 3556 متر طول دارد.
9. قنات ابراهیم آباد اراک: قدمت این قنات 11 کیلومتری به ۸۰۰ سال قبل باز می گردد. این قنات مخروطی شکل میان اراک و قم قرار گرفته است.
10. و 11. قنات اکبرآباد و قاسم آباد شهرستان بم: این قنوات دو قلو و پر آب هستند و با قدمتی بیش از یک سده آب لازم را برای روستاییان اطراف فراهم می کنند.